Κατοίκηση και Λαξεύματα

Η σπουδαιότητα του χώρου της χερσονήσου γίνεται φανερή ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους. Έρευνες έχουν αποκαλύψει ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα σε αυτόν τον χώρο ανάγεται στην περίοδο -ακόμη και νωρίτερα- από την Μέση Εποχή του Χαλκού (2000-1650 π.Χ.). Πολλές διαφορετικού μεγέθους λαξευμένες κατασκευές που έχουν εντοπιστεί στα βραχώδη συμπλέγματα σε διάφορα ύψη μαρτυρούν την χρήση του χώρου. Οι κατασκευές συμπεριλαμβάνουν χώρους – δωμάτια, σκαλοπάτια, ράμπες και μονοπάτια, οπές και κοιλότητες, κανάλια, κόγχες, επίπεδα και διάφορους λαξευμένους μέσα στο βράχο χώρους καθώς και πετρογλυφικά χαραγμένα σε κόγχες, σε τοίχους και δάπεδα των λαξευμένων χώρων ή κοντά σε κοιλότητες. Το φυσικό στοιχείο συνδυάζεται με το τεχνητό καθώς στην ανθρώπινη κατασκευή ενσωματώνονται φυσικοί σχηματισμοί και διάφορες φυσικές προεξοχές. Η έκταση και η πολυπλοκότητα των λαξευμένων κατασκευών υποδηλώνουν ένα χώρο με πολλές διαφορετικές λειτουργίες αν και η χρήση κάποιων κατασκευών δεν είναι σαφής. Αναμφισβήτητα, επειδή η χρήση του χώρου της χερσονήσου είναι διαχρονική, με την πάροδο του χρόνου κάποιες πρωιμότερες κατασκευές μεταβλήθηκαν ως προς την χρήση.

Πολλές κατασκευές υποδηλώνουν κατοίκηση, όπως μαρτυρούν οι λαξευμένοι χώροι ΄δωμάτια΄ στις πλευρές και τα δάπεδα των οποίων διακρίνονται οι οπές από τις δοκούς και τους στύλους που υποβάσταζαν τις πιθανόν από κλαδιά και κορμούς μικρών δέντρων στέγες.

Οι κατασκευές σε ψηλότερα σημεία ή σημεία ορατά από την θάλασσα και την ξηρά, θα μπορούσαν να υποδηλώνουν χώρους παρατηρητηρίου για την επιτήρηση του θαλάσσιου χώρου. Η παρακολούθηση της θαλάσσιας κυκλοφορίας για τον εντοπισμό των πλοίων που πλησίαζαν στην ξηρά θα πραγματοποιούταν σίγουρα όχι μόνο για λόγους άμυνας και προστασίας αλλά και για λόγους ασφαλούς πλοήγησης, λόγω της ύπαρξης ρηχών περιοχών και υφάλων στο λιμάνι (καταστροφή των υφάλων και εκβαθύνσεις πραγματοποιήθηκαν στην δεκαετία του 1950).

Άλλες λαξευτές κατασκευές θα μπορούσαν να υποδηλώνουν μεταλλουργικές δραστηριότητες. Αυτό δεν φαίνεται απίθανο επειδή η Λήμνος ήδη από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού υπήρξε σταυροδρόμι θαλάσσιων οδών ειδικά προς την αναζήτηση μετάλλων, όντας η ίδια το πρώτο κέντρο εμπορίας, κατεργασίας και διακίνησης μετάλλου. Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν (π.χ. ο Ελλάνικος ο Λέσβιος, Fragmenta Historicum Graecorum, Hellanici fragmenta, 112,113) ότι οι πρώτοι κάτοικοι της Λήμνου, οι Σίντιες, ήταν αυτοί που ανακάλυψαν την φωτιά και οι πρώτοι που κατασκεύασαν όπλα. Η φήμη του νησιού ως ένα από τα σημαντικότερα κέντρα στην Ελλάδα της λατρείας του Ήφαιστου, του θεού της φωτιάς και της μεταλλουργίας, φανερώνει την σχέση των κατοίκων του νησιού με την μεταλλουργία και την κατεργασία των μετάλλων. Διάφορες μελέτες συμπέραναν ότι η πρώτη ύλη με την οποία οι Λήμνιοι κατασκεύαζαν τα χάλκινα αντικείμενα προερχόταν από την περιοχή του Αφγανιστάν. Η αναζήτηση των μεταλλικών πρώτων υλών πέρα από την θάλασσα και την ανταλλαγή τους με Λήμνιο οίνο γίνεται γνωστή και από τον Όμηρο, ο οποίος στην Ιλιάδα (Η, 467-475), αναφέρει ότι ο βασιλιάς της Μύρινας Εύνηος προμήθευε τους Αχαιούς που πολεμούσαν στην Τροία με οίνο και σε αντάλλαγμα έπαιρνε χαλκό, σίδηρο και άλλα αγαθά. Η επιτόπια κατεργασία μετάλλου τεκμηριώνεται και από ευρήματα από την αρχαία Πολιόχνη, παρόλο που δεν υπάρχουν εγχώρια κοιτάσματα.

Ίχνη από μεταλλουργικές σκωρίες και κάποιες λαξευτές κοιλότητες και αυλάκια που ενδείκνυνται για συλλογή και διαχείριση υγρών θα μπορούσαν να υποδηλώνουν την κατεργασία μετάλλων. Διάφορα ευρήματα από το χώρο, όπως λίγα χάλκινα νομίσματα, ένας σημαντικός αριθμός αποτμημάτων μεταλλικών αντικειμένων από χαλκό, μόλυβδο και σίδηρο καθώς και κοσμημάτων από κασσίτερο ή μόλυβδο πιθανόν να σχετίζονται με τέτοιου είδους δραστηριότητες.

Λαξευμένα σκαλοπάτια και μονοπάτια που οδηγούν προς τη θάλασσα φανερώνουν την άμεση σχέση των κατοίκων της χερσονήσου με την θάλασσα. Η σχέση αυτή δηλώνεται ξεκάθαρα και από τις εγχάρακτες παραστάσεις πλοίων πάνω σε όστρακα κεραμικής. Σήμα κατατεθέν όμως της σχέσης της χερσονήσου με την θάλασσα και την ναυσιπλοΐα είναι η βραχογραφία πλοίου μεγάλων διαστάσεων στο λιμάνι της πόλης. Η παράσταση έχει μέγεθος 2,20μ x 1,00μ περίπου και είναι χαραγμένη, με βαθιές χαράξεις, πάνω σε μια κάθετη και επίπεδη επιφάνεια βράχου. Ο τύπος του πλοίου της παράστασης ομοιάζει με τον τύπο πλοίων της εποχής του Χαλκού αλλά δεν μπορεί να ταυτιστεί απόλυτα με κάποιο γνωστό τύπο των πλοίων του Αιγαίου. Η παράσταση θα μπορούσε να σηματοδοτεί το χώρο προσάραξης των πλοίων, ή να ήταν αφιέρωμα στους θεούς και να γινόταν επιτόπου τελετές για την προστασία των ταξιδιών και ταξιδιωτών ή να σχετιζόταν με κάποιο άλλο έθιμο σε σχέση με την θάλασσα.

Βραχογραφία πλοίου μεγάλων διαστάσεων στο λιμάνι της πόλης. Η παράσταση έχει μέγεθος 2,20μ x 1,00μ περίπου και είναι χαραγμένη, με βαθιές χαράξεις, πάνω σε μια κάθετη και επίπεδη επιφάνεια βράχου. Ο τύπος του πλοίου της παράστασης ομοιάζει με τον τύπο πλοίων της εποχής του Χαλκού αλλά δεν μπορεί να ταυτιστεί απόλυτα με κάποιο γνωστό τύπο των πλοίων του Αιγαίου. Η παράσταση θα μπορούσε να σηματοδοτεί το χώρο προσάραξης των πλοίων, ή να ήταν αφιέρωμα στους θεούς και να γινόταν επιτόπου τελετές για την προστασία των ταξιδιών και ταξιδιωτών ή να σχετιζόταν με κάποιο άλλο έθιμο σε σχέση με την θάλασσα. (Εποχή του Χαλκού)

Κάποια λαξεύματα θα μπορούσαν να είναι συμβολικού χαρακτήρα και να υποδηλώνουν μυστηριακές τελετές μύησης και λατρεία θεοτήτων, όπως είναι γνωστό ότι συνέβαινε από την εποχή του χαλκού πάνω σε υψώματα, λόφους και βουνά. Τμήματα γυναικείων ειδωλίων βρέθηκαν σε διάφορα σημεία της χερσονήσου από την Αρχαϊκή, Κλασική και Ελληνιστική εποχή και εικάζεται ότι όλη η χερσόνησος συνδεόταν με μια ή περισσότερες γυναικείες θεότητες της φύσης, όπως της θεάς Λήμνου, ιερό της οποίας ανασκάφτηκε στην αρχαία Ηφαιστία. Η θεά Λήμνος σχετίζεται και με την Φρυγική θεά Κυβέλη, η οποία συνδέεται με λαξευτές κατασκευές σε βράχους και η οποία αργότερα συγχωνεύτηκε με την θεά Άρτεμη, επίσης θεά της φύσης. Επειδή η θεά Κυβέλη και η Άρτεμη είναι θεές των σταυροδρομιών , εισόδων, ορίων και σημείων μετάβασης, είναι πιθανόν να υπήρχε στην χερσόνησο του κάστρου λατρεία αυτών των θεοτήτων. Κάποια θραύσματα γυναικείων ειδωλίων και άλλων οστράκων κεραμικής, που εντοπίστηκαν δίπλα σε λίθινη κατασκευή στα νοτιοανατολικά σε ένα κομβικό σημείο με ανοικτή θέα προς τη θάλασσα και το λιμάνι, θα μπορούσαν να υποδηλώνουν την ύπαρξη ανοικτού βωμού αφού και τα λιμάνια είναι σημεία αλλαγής και μετάβασης.

Η σύνδεση του Ιερού των χθόνιων και θαλάσσιων θεοτήτων Καβείρων, που σώζεται στα βορειοανατολικά του νησιού, με τέτοιου είδους δραστηριότητες δεν θα ήταν αβάσιμη. Επίσης με τέτοιες δραστηριότητες θα μπορούσε να συσχετιστεί και το λίθινο ανάγλυφο με παράσταση ενός βωμού με φλόγα, ενός φιδιού και χοίρου καθώς και ενός ιππέα, που αντιπροσώπευε κάποιον αποθανόντα, το οποίο το 1858 ο περιηγητής Κόντσε (Alexander Conze) αναφέρει ότι είχε βρεθεί στο κάστρο (αλλά βρισκόταν στην κατοχή του Άγγλου πρόξενου στα Δαρδανέλια).

Ένα συμπαγές βραχώδες έξαρμα στην βορειοδυτική πλευρά του κάστρου, στο πλάτωμα πλησίον της δυτικής πυλίδας, στο οποίο ξεχωρίζει μια ορθογώνια βαθιά λαξευμένη εσοχή, είναι πολύ πιθανόν να σχετίζεται με την λατρεία της Κυβέλης. Αυτός ο τύπος ιερού απαντάται συχνά στην ανατολή και συγκεκριμένα στην Φρυγία. Στα νοτιοανατολικά του βραχώδους εξάρματος υπάρχει μια σειρά ογκόλιθων -παραπέμπει σε κατάλοιπα πελασγικού τείχους- που πιθανόν να σχετίζεται με το ιερό και μαζί να αποτελούσαν ένα σύμπλεγμα.

Λάξευμα που σχετίζεται με λατρεία θεοτήτων πιθανότητα Κυβέλης

Πολλές λαξευτές κατασκευές χάθηκαν λόγω της συνεχούς κατοίκησης. Οι Βυζαντινοί και στην συνέχεια οι Ενετοί και Τούρκοι κατασκεύασαν οχυρώσεις στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου καταστρέφοντας έτσι εν μέρει παλαιότερες ενδείξεις ανθρώπινης δραστηριότητας. Άλλες κατασκευές χάθηκαν κάτω από κτήρια του 20ού αιώνα στους πρόποδες του λόφου, όπου και τα όρια της πόλης, ενώ άλλο σημαντικό τμήμα του βράχου στα νότια ανατινάχτηκε στη δεκαετία του 1950.

Η πάροδος του χρόνου και τα φυσικά φαινόμενα και πολύ περισσότερο η ανθρώπινη δραστηριότητα επηρέασαν και αλλοίωσαν το φυσικό και το τεχνητό ανάγλυφο της χερσονήσου καθιστώντας δύσκολη την ακριβή χρονολόγηση των λαξευμένων στο φυσικό βράχο κατασκευών.

Διάφορα λαξεύματα στο βράχο.